Rookgedrag van ouders zelf

Het lijkt uiteraard belangrijk dat ouders het goede voorbeeld geven en zelf niet roken. Als hun ouders roken, vergroot dit niet alleen de kans dat kinderen gaan experimenteren met roken, maar ook dat ze dat op jongere leeftijd doen dan kinderen die opgroeien in een gezin zonder rokende ouders.4 Dit vergroot vervolgens het risico op de ontwikkeling van een nicotineverslaving. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat het hebben van twee rokende ouders een groter effect heeft dan één rokende ouder.

Maar ook het moment dat ouders stoppen met roken doet ertoe: wanneer ouders korter geleden gestopt zijn, is de kans dat hun kind gaat roken groter dan wanneer zij langer geleden gestopt zijn.5

Het rookgedrag van ouders hangt natuurlijk ook sterk samen met erfelijke aanleg, dus het is lastig om hierbij aan te geven of kinderen het gedrag van ouders kopiëren of dezelfde erfelijke aanleg delen.

Meeroken

Er zijn steeds meer aanwijzingen dat blootstelling aan sigarettenrook (meeroken) ook gevolgen heeft voor later rookgedrag. Zo vertonen kinderen van rokende ouders vaker psychologische en gedragsmatige symptomen die mogelijk kunnen worden toegeschreven aan meeroken dan kinderen van niet-rokende ouders. Het voert te ver om op basis hiervan te spreken over een latente verslaving bij kinderen die opgroeien in een gezin waarin gerookt wordt, terwijl ze zelf nog nooit hebben gerookt. Maar mogelijk heeft meeroken wel een effect op bepaalde gebieden in het brein van jongeren, zoals gebieden die zijn betrokken bij beloning en motivatie, waardoor ze eerder geneigd zijn om te gaan roken. Er zijn bijvoorbeeld studies die laten zien dat kinderen die opgroeien in een omgeving waarin gerookt wordt, na een eerste sigaret meer positieve symptomen rapporteren (zoals een licht gevoel in het hoofd) en minder negatieve symptomen (zoals misselijkheid).6

Vanuit de gedachte dat het rookgedrag van ouders de kans dat kinderen gaan roken sterk vergroot zou je veronderstellen dat als ouders stoppen met roken, dit de kans verkleint dat hun kinderen gaan roken. Een recente meta-analyse van 18 stoppen-met-rokentrials laat zien dat interventies die erop gericht zijn ouders te laten stoppen omwille van de gezondheid van hun kinderen, inderdaad een waardevolle toevoeging vormen aan het huidige arsenaal en de schadelijke gevolgen van blootstelling aan rookgedrag van kinderen kunnen beperken.7 Het is echter onvoldoende bekend welk effect stoppen door de ouders heeft op de kans dat hun kind later gaat roken.

Genoombrede associatiestudies

De afgelopen jaren heeft het genetisch onderzoek zich verder uitgebreid en zijn er ook genoombrede associatiestudies gedaan.16 In dit soort exploratieve studies worden honderdduizenden genetische varianten gemeten die verspreid liggen over het DNA, en vervolgens wordt per variant gekeken of deze geassocieerd is met rookgedrag. Als dat zo is, kan worden onderzocht in welk gen deze variant ligt en of dit een biologisch relevant gen kan zijn.

Een belangrijke bevinding is een sterke associatie tussen variaties in de genen voor de nicotineacetylcholinereceptor (nAChR) en het aantal gerookte sigaretten per dag.17-19 Dit lijkt een logische bevinding, want als iemand een sigaret rookt, dan komt de nicotine na ongeveer 10 s aan in het brein, waar de stof bindt aan een nAChR. Hierdoor wordt een proces in gang gezet, dat uiteindelijk leidt tot de afgifte van dopamine. Kleine variaties in de nAChR-genen zorgen voor individuele verschillen in de mate van het gevoel van beloning.

Een andere belangrijke bevinding heeft te maken met CYP2A6. Dit gen zorgt ervoor dat nicotine wordt afgebroken in het lichaam. Als mensen nicotine sneller afbreken, hebben ze sneller een nieuwe dosis nodig; deze mensen roken daarom gemiddeld meer sigaretten of inhaleren dieper.20

De verklaarde variantie van deze afzonderlijke genen is over het algemeen laag, maar er zijn nog honderden tot duizenden andere genen die mogelijk een rol spelen. Mogelijk kan meer variantie worden verklaard door een polygenetische risicoscore te berekenen; hierbij wordt het gewogen effect van veel verschillende varianten bij elkaar opgeteld.

Genoombrede associatiestudies laten verder een grote genetische correlatie zien tussen de hoeveelheid sigaretten, alcohol en koffie (r: 0,38-0,44),21 wat suggereert dat veel van de genetische risicovarianten voor roken overlappen met risicovarianten voor andere middelen. Dit duidt weer op een genetische gevoeligheid voor verslavend gedrag.

Interactie tussen genen en omgeving

Zowel de omgeving als de erfelijke aanleg speelt een rol bij de verschillende aspecten van rookgedrag. Hierboven zijn deze componenten afzonderlijk besproken, maar er is altijd sprake van een interactie tussen deze twee. Mensen met een hoog genetisch risico voor verslaving reageren misschien anders op prikkels of gebeurtenissen uit de omgeving dan mensen met een lager genetisch risico; dit wordt een gen-omgevingsinteractie genoemd.

Een systematische review van alle studies naar gen-omgevingsinteractie voor roken tot mei 2014 laat zien dat in 13 van de 16 studies een significante interactie tussen genen en omgeving werd gerapporteerd.22 In de meeste studies werden specifieke kandidaatgenen onderzocht. We noemen hier een paar voorbeelden. Zo is het risico op nicotineafhankelijkheid aanzienlijk groter wanneer er sprake is van een combinatie van het specifieke nicotinereceptorgen CHRNA-5 en weinig monitoring door ouders. Bij dragers van een risicovariant van het DRD4-gen voor de dopamine-D4-receptor vindt minder dopamineafgifte plaats na het roken van een sigaret dan bij mensen zonder deze genvariant.23 Ook reageren dragers van dit gen sterker op aanwijzingen die gerelateerd zijn aan roken (rook-‘cues’) dan niet-dragers.24,25

Ook binnen de farmacogenetica zijn er mooie voorbeelden. Zo werken nicotinepleisters goed bij mensen met de risicovariant van datzelfde nAChR-gen – 1 op de 3 kon stoppen met roken door het gebruik van nicotinepleisters – terwijl mensen zonder risicovariant hier geen baat bij hebben – 1 op de 20 kon stoppen en dit verschilde niet van de placebogroep.26

Een veelbelovende volgende stap is om deze gen-omgevingsinteractiestudies niet uit te voeren met kandidaatgenen maar met de eerdergenoemde polygenetische risicoscore.27 Voorlopige, nog niet gepubliceerde resultaten laten zien dat vooral mensen die een hoog genetisch risico hebben en die zijn blootgesteld aan sigarettenrook in hun kindertijd een grote kans hebben om een zware roker te worden; dit geldt minder voor mensen met een hoog genetisch risico die niet zijn blootgesteld aan sigarettenrook in hun kindertijd. Het lijkt er dus op dat de genetische gevoeligheid voor zwaar roken pas tot uiting komt in bepaalde omstandigheden, in dit geval blootstelling aan sigarettenrook in de kindertijd.28

Ouders geven hun genetische gevoeligheid dus door aan hun kinderen, maar hebben ook invloed op de omstandigheden waarin hun kinderen opgroeien. Door het in kaart brengen van de interacties tussen genetische gevoeligheid en omgevingsfactoren, zoals ouders, vrienden en eventuele andere factoren, kan er gerichter onderzocht worden of ook hier geldt dat bepaalde interventies beter werken bij specifieke groepen, in lijn met het voorbeeld uit de farmacogenetica.